Qatarta Isticmaalka Itoobiya ee Software-ka lagu Jabsiga Taleefannada iyo Saameynta Siyaasiyiinta Soomaaliyeed iyo Xasilloonida Gobolka
Sanadkii 2022, Ethiopia waxay soo iibsatay software casri ah oo loogu talagalay in taleefannada lagu jabsado, kaas oo ay ka soo iibsate shirkado Israa’iili ah. Arrintan ayaa keentay walaac xoogan oo la xiriira in software-kan loo isticmaali karo kormeerka iyo dabagalka shaqsiyaadka siyaasadeed ee kasoo horjeeda dowladda Itoobiya, iyo xitaa kuwa ku sugan gobolka guud ahaan. Tani waxay si gaar ah uga dhigan tahay in software-kan laga yaabo inuu si weyn u saameeyo shaqsiyaadka muhiimka ah ee siyaasadda, gaar ahaan kuwa mucaaradka ah.
Software-kan, oo lagu magacabo Pegasus kaas caan ah oo horay loo adeegsaday dalal kale sida Mexico halkaas oo loo isticmaalay in lagu basaaso wariyayaal qaarkoodna la dilay, wuxuu awood u siinayaa dowladda Itoobiya inay si qarsoodi ah u dhageysato wicitaanada, fariimaha, iyo xiriirada khaaska ah ee shakhsiyaadka. Taasi waxaa la sameeynayaa iyada oo aan qofka la beegsanayo wax ogeysiis ah loo dirin, taasoo sii kordhinaysa walaaca laga qabo in software-kaas loo adeegsado dano siyaasadeed.
Dowladda Itoobiya waxay durba bilawday isticmaalka software-kan si ay ula socoto hogaamiyaasha mucaaradka ee gudaha dalka, iyada oo beegsanaysa qorshahooda iyo dhaqdhaqaaqyadooda siyaasadeed. Tani waxay u ogolaatay dowladda inay hal talaabo ka horreyso mucaaradka, taasoo ka hortagtay isku dayo siyaasadeed oo abaabulan oo ka dhan ah xukunka dowladda.
Si kastaba ha ahaatee, Itoobiya kuma ekaan isticmaalka software-kan gudaha dalka oo kaliya, balse warbixino ayaa tilmaamaya in ay sidoo kale u adeegsatay Soomaaliya. Dowladdu waxay jabsatay taleefannada siyaasiyiinta Soomaaliyeed iyo qoysaska muhiimka ah, gaar ahaan kuwa ku lug leh siyaasadaha goboleedka. Ujeedadu waxay ahayd in laga helo macluumaad istiraatiiji ah oo la xiriira go’aannada iyo xulafeysyada siyaasadeed ee muhiimka ah.
Hoggaamiyeyaasha goboleedyada Soomaaliyeed ayaa door muhiim ah ka ciyaara maaraynta xasaradaha siyaasadeed ee u dhexeeya Itoobiya iyo Soomaaliya. Marka Itoobiya ay jabsato isgaarsiintooda, waxay heli kartaa xog muhiim ah oo ku saabsan xeeladaha siyaasadeed ee lagu xallinayo khilaafaadkaas, taasoo si weyn u dhaawici karta madax-bannaanida siyaasiyiinta Soomaaliyeed.
Siyaasiyiinta Soomaaliyeed ayaa si gaar ah u nugul sababo la xiriira xiriirka adag ee siyaasadeed iyo dhaqaale ee ka dhexeeya Soomaaliya iyo Itoobiya. Helitaanka xogtooda khaaska ah waxay Itoobiya u fududeyn kartaa in ay saameyn ku yeelato natiijooyinka siyaasadeed ee ka dhacaya gobollada Soomaaliyeed.
Awoodda ay dowladda Itoobiya u leedahay inay dhegeysato oo ay wax ka beddesho wadahadalada khaaska ah waxay siinaysaa fursad ay ku hoggaamiso wada xaajoodyada istiraatiijiga ah, taasoo sii xoojinaysa saameynta Itoobiya ee xuduudaha muhiimka ah ee gobolka. Isticmaalka software-kan ee lagu dabagalayo dhaqdhaqaaqa hogaamiyaasha saameynta leh, Itoobiya waxay isku dayeysaa inay ka hortagto isbahaysiyo siyaasadeed oo looga hor imaan karo danaha siyaasadeed ee gobolka.
Saameynta siyaasadeed ee tignoolajiyadan ayaa ah mid baaxad leh, iyadoo aysan ahayn kaliya qalab basaaseed, balse sidoo kale tahay hab ay Itoobiya ku xoojiso gacan ku haynta habka go’aan-qaadashada iyo in ay ka hortagto hanjabaadaha siyaasadeed ee suurtogalka ah.
Si looga hortago saameynta noocan oo kale ah, Soomaaliya waa inay si dhab ah u qaadataa khatarta cyber-ka, gaar ahaan isticmaalka taleefannada casriga ah ee xubnaha ugu sareeya dowladda sida xubnaha baarlamaanka, golaha wasiirrada, iyo madaxda federaalka. Waxaa lagama maarmaan ah in si ku-meelgaar ah loo joojiyo isticmaalka taleefannada casriga ah marka ay ka hadlayaan arrimaha muhiimka ah ee qaranka.
Si aad taleefankaaga uga ilaaliso software-ka basaaska ah sida Pegasus, oo awood u leh inuu taleefankaaga soo galo isla markaana uu la socdo xiriirradaada adigoo aan ogeyn, waa inaad qaaddo tallaabooyin farsamo iyo kuwo ku saabsan sida aad taleefankaaga u isticmaasho. Halkan waxaa ku yaal dhowr hab oo aad taleefankaaga uga ilaalin karto Pegasus spyware:
Hadii aad dowlada u shaqeeyso qaad talaabooyinkaan
1. Taleefankaaga si joogto ah u cusbooneysii
- Cusbooneysiinta software-ka waa mid aad muhiim u ah. Soosaarayaasha taleefannada waxay inta badan sii daayaan cusbooneysiin amni oo hagaajiya daldaloollada amaan ee spyware-yada sida Pegasus ay ka faa’iideystaan.
- Cusbooneysiinta otomaatigga ah ka dhaqan gali nidaamkaaga si aad u hubiso in taleefankaagu uu had iyo jeer ammaan yahay.
2. Xaddid ogolaanshiyaha ay barnaamijyada codsadaan
- Eeg oo dib u qiimee ogolaanshaha ay apps-ka ku rakiban taleefankaaga codsanayaan, sida gelitaanka kaamirada, makarafoonka, iyo goobtaada (location).
- Si taxaddar leh u bixi ogolaanshiyaha oo kaliya waxaad ugu baahan tahay barnaamijka.
3. Demi iMessage iyo FaceTime (iPhones ama kuwa kujira android
- Pegasus ayaa isticmaalay daldaloollo ku jiray iMessage iyo FaceTime si ay u beegsadaan taleefannada iPhone.
- Haddii aadan u baahnayn adeegyadaas, deminta iMessage iyo FaceTime waxay kaa caawin kartaa inaad iska ilaaliso weerarradaas.
4. Isticmaal Barnaamijyada Fariimaha Qarsoon
- Adeegso barnaamijyada fariimaha qarsoon sida Signal ama WhatsApp (inkasta oo WhatsApp laftiisu leeyahay daldaloollo mararka qaar), halkii aad isticmaali lahayd SMS oo si fudud loo jabsan karo.
- Ka taxaddar furitaanka xiriirrada (links) ama lifaaqyada aad ka hesho ilo aan lagu kalsooneyn.
5. Ka fogow Gujinta Xiriirro Aan La Aqoon
- Pegasus waxaa badanaa lagu soo gudbiyaa weerarro aan gujin (zero-click exploits) ama xiriirro sumeysan oo ku jira farriimaha, emayllada, ama apps-ka.
- Ka fogow gujinta xiriirrada aad ka hesho dad aadan aqoon, xitaa haddii ay u muuqdaan kuwo sax ah.
6. Isticmaal Barnaamijyada Ka-hortagga Basaaska (Anti-Malware)
- Ku rakib barnaamijyo amniga taleefankaaga oo baara spyware-yada oo ka hortaga. Barnaamijyadani waxay baarayaan ficillada shaki leh waxayna ku ogeysiinayaan haddii khatar la arko.
- Barnaamijyada lagu taliyay waxaa ka mid ah Lookout, Avast, ama Kaspersky Mobile Security.
7. La Soco Dhaqdhaqaaqyada Taleefankaaga
- U fiirso dhaqdhaqaaqyo aan caadi ahayn sida batterigaaga oo si deg deg ah u daadanaya, kululayn, ama isticmaalka xogta oo kordha. Inkasta oo aysan noqon karin caddeyn sax ah, waa calaamado laga yaabo in spyware uu shaqeynayo.
- Si joogto ah u eeg isticmaalka xogta taleefankaaga si aad u hubiso dhaqdhaqaaqyada shaki leh ee aan caadiga ahayn.
8. Isticmaal Laba-Tallaabo-Ogaansho (2FA)
- Isticmaal laba-tallaabo-ogaansho (2FA) si aad u adkayso akoonadaada oo aad ka dhigto mid adag in laga jabsado. Adeegso barnaamijyo xaqiijin (authentication apps) sida Google Authenticator ama Authy halkii aad ka isticmaali lahayd farriimaha SMS.
9. Demi Adeegyada Aan Lagama Maarmaanka Ahayn
- Demi adeegsiga Bluetooth, adeegyada goobta (location services), iyo Wi-Fi marka aadan u baahnayn, maadaama kuwaasi ay siin karaan jid ay weeraryahanadu ku galaan taleefankaaga.
10. Isticmaal Taleefan Diirada Saaray Amniga
- Ka fikir inaad isticmaasho taleefanno diiradda saaraya amniga sida Librem 5 ama PinePhone, ama noocyo amni-saaran oo ka mid ah nidaamyada hawlgalka sida GrapheneOS ama CalyxOS.
11. Isticmaal VPN
- Virtual Private Network (VPN) wuxuu kaa caawinayaa in aad ilaaliso taraafikadaada internet-ka si aysan u suurtogal noqon in la jabsado, taasoo adkeynaysa in weeraryahanno ay ka faa’iideystaan daldaloollada shabakadda.
12. Taleefankaaga Si Joogto Ah U Dami Oo Dib U Shid
- Mararka qaar spyware-yada casriga ah sida Pegasus waxay ku shaqeeyaan xasuusta ku-meelgaar ah, markaa dib u bilawga (rebooting) taleefankaaga si joogto ah (maalin kasta) waxay curyaamin kartaa howlahaas.
13. Soo Celinta Warshadda (Factory Reset)
- Haddii aad ka shakisan tahay in taleefankaaga la jabsaday, sameynta soo celinta warshadda (factory reset) waxay ka saari kartaa spyware-ka taleefankaaga. Si kastaba ha ahaatee, tani mar walba ma noqon karto mid waxtar leh oo ku filan spyware-yada casriga ah.
- W/Q Osman Omar &
@DeanStoick17532