Qof kasta oo isha ku hayey waqooyiga Somalia wuxuu ogaa hal shay: xasilloonida la sheegayo marna ma ahayn mid wadaag ah, ee waxay ahayd mid xubno gaar ah ay ka faa’iidaysteen halka kuwa kale laga aamusiiyey.
Laakiin si loo fahmo waxa maanta ka dhacaya Boorama, Awdal, ama Laascaanood — waa inaan dib ugu laabanaa ilbiriqsiyadii ay bulshada Soomaalida ku dhisantay.
Muddo qarniyo badan, Soomaalidu waxay ku noolayd nidaam aan qorneyn laakiin aad u shaqaynayey. Ugaas, suldaan, boqor — waa magacyo lagu maareyn jiray:
- khilaafyada
- xuduudaha daaqa
- xiriirka xigaalka
- iyo ilaalinta bulshada
Qabiilku ma ahayn siyaasadda maanta la yaqaan; wuxuu ahaa qaab nololeed. Dhulka qabiilka waxaa lagu qiyaasi jiray hantida xoolaha, gaar ahaan geelka — taas oo ahayd lacagtii, sharafkii, iyo awooddii Soomaalida.
Markii dowladdii casriga ahayd la dhisay qarnigii 20-aad, waxaa la sameeyey nidaam aan ku tiirsanayn reeraha deegaanka. Waxaa la dhisay hay’ado aan ka dhalan hab-nololeedka bulshada. Sidaas ayay daldalooladii u soo bilaabatay.
Markii dowladdu dhacday 1991, beel walba waxay u noqotay hal meel uu qofku ku tiirsan yahay: qabiilkiisa.
Dib-u-habaynta awoodda qabiilka: Eray cusub, laakiin arrin hore
Waxaa dhacday in beeluhu ay dib u raadsadaan awooddii ay markii hore lahaayeen. Dadka ma aysan raadineynin dagaal; waxay raadinayeen:
- xuduudoodii hore
- hoggaamiyeyaashoodii dabiiciga ahaa
- xuquuqdoodii siyaasadeed
- iyo cod ay ku yeeshaan deegaanka ay joogaan
Dadka aan qabiilku u muuqan nidaam siyaasadeed maanta sidaa uma yaqaannaan, laakiin Soomaalida waxay u aragtay asal ahaaneed in awoodda deegaanka ay ka timaaddo reerka deegaanka leh.
Fahamkaas ayaa wax badan sharaxay
Koofurta Somalia: Markii dadka ay ka daaleen qabiilka oo ay u guureen Maxkamadihii Islaamiga
Markii dagaallada qabiilka ee koonfureed ay noqdeen kuwo dulmi badan dhexdooda ka dhaliya, shacabka wuxuu isku dayey inuu helo wax ka beddel ka yimaada gudaha bulshada. Maxkamadihii Islaamiga ayaa ka dhashay:
- baahida sharci
- rabitaanka ammaan
- iyo ka hortagga siyaasiyiinta qabiilka u adeegaya
Waa sababta Maxkamaduhu u heleen taageero ballaaran.
Laakiin taageeradaas waxay cabsi gelisay Itoobiya, deriska, iyo quwadaha kale. Faragelintii Itoobiya waxay dhalisay jawi cusub oo sababay in Al-Shabaab ka faa’iideysto faaruqii amni ee yimid.
Waa muhiim in dadka waqooyi uusan marna marin burburkaas oo kale. Halka koonfurta ay ka jirtay dhaqdhaqaaqyo badan oo nidaamyo cusub lagu abuuro, Waqooyigu wuxuu ku jiray jawi uu hal beel maamusho inta kale la aamusiiyo.
Somaliland: Nabad dhismeedkii kor ka qurxoon, hoosna ka qiiqayey
Muddo 32 sano ah, Somaliland waxay ku faaneysay xasilooni iyo dawlad dhisan. Taas qayb ka mid ah waa run — laakiin runta kale waa tan aan inta badan la sheegin:
Awoodda Somaliland waxay ku ururtay beesha Isaaq.
Harti, Samaroon, Ciise — dhammaantood waxay yeesheen cod hoose ama mid aan muuqan. Qof kasta oo Awdal, Sool, ama Sanaag ka yimid wuu garanayaa in kursi kasta oo muhiim ah uu marna soo mari jirin deegaannadooda.
Sidaas darteed waxa maanta dhacaya ma aha wax cusub, ee waa soo bixidihii awoodaha la hayey 30 sano.
Dagaalkii Laascaanood 2023 wuxuu jabiyey sheekadii Somaliland ee “nabad”
Markii Laascaanood kacday oo dadka deegaanku sheegeen “ma rabno maamulka Hargeysa”, waxay ahayd dhabbihii ugu weynaa ee Somaliland ku burburto gudaha. 3 arrimood ayaa isla markiiba dhacay:
- Sool iyo Sanaag waa laga saaray awooddii Somaliland
- Waxaa la dhisay maamul federaal hoos taga
- Beelihii deegaanka waxay dib u heleen awood ay muddo qarni u arkeen mid la duudsiyey
Tani waxay ahayd dhibic-hogoleedkii ugu weynaa ee dib-u-habaynta qabiilka Waqooyi.
Boorama: Ma aha dagaal — waa imtixaankii ugu qoto dheeraa ee Awdal soo maro 100 sano
Dadka badankood ma fahmin sababta Boorama ay maanta muhiim u tahay. Dadku waxay arkaan dagaal 48 saac socday; laakiin dhabta hoose waa tan:
Awdal waxay ku jirtaa kala-doorashadii ugu culus ee jiilkan la soo gudboonaato.
Gobolka waxaa ku nool laba beelood oo leh taariikh, juqraafi, iyo siyaasado aad u kala duwan:
1. Samaroon: Beel aan doonayn in mustaqbalkeedu ku xirmo gooni-u-goosad
Samaroon waxay ogaatay dhowr arrimood:
- In awoodda ay ka maqan tahay 32 sano
- In Somaliland aysan u dhisnayn in ay iyaga matasho
- In Awdal uu yeelan karo maamul madax-bannaan sida Sool & Sanaag
- In xiriir toos ah oo Muqdisho la yeesho uu siin karo cod iyo miisaan
Waxay doonayaan in Awdal noqoto maamul uu deegaanka leeyahay, ee aan ku dhammaan Hargeysa.
2. Ciise: Beel xuduud u kala go’an saddex dal — oo aan marnaba rabin dal gooni u goosaday oo cusub deriskooda noqda
Ciise waxay ku nooshahay:
- Djibouti
- Ethiopia
- Somalia
Geopolitically, waxay ku jiraan meel aad u nugul. Waxay wajahaan Canfar iyo Oromo maalin kasta, sidaas darteed Somalia oo mideysan ayaa dantooda ugu weyn ah.
Gooni-u-goosadku wuxuu u abuuri lahaa deris siyaasadeed oo cusub oo iyaga dhibaato u keeni kara.
Waxay rabaan in gobolka loo daayo awoodda deegaanka, laakiin aan laga jarin Soomaaliya inteeda kale.
Maxaa run ahaantii Boorama ka socda?
Qaar waxay u arkaan dagaal.
Laakiin dhab ahaantii waa doorasho taariikhi ah:
- Ma rabtaa Awdal in uu ku milmo siyaasadda Isaaq?
- Mise wuxuu rabaa maamul shaqeeya oo federaalka hoos taga?
- Ma rabaa in la furo garoonka Borama si uu gobolka u noqdo marin ganacsi oo Soomaaliya oo dhan ku xirma?
Tani waa:
👉 Beelo go’aaminaya mustaqbalka jiilalka dambe
👉 Awood si tartiib ah u is beddeshay 32 sano
👉 Meesha Somaliland ugu dambayn ku burburi karto gudaha Waqooyi
Taariikhdu waxay qormaysaa maanta — Boorama ayaa gacanta ku haysa qalinkii lagu qori lahaa.
